Indeks Samorządności znowu w dół – negatywny bilans dekady 2014-2023 dla autonomii lokalnej

Jak wynika z opublikowanego przez Fundację Batorego opracowania „Indeks samorządności 2024. Bilans dekady 2014-2023”, w 2023 roku nastąpiło dalsze ograniczenie autonomii gmin i miast na prawach powiatu. W 2023 największy spadek autonomii lokalnej dotyczył siły politycznej samorządu - w tym obszarze wskaźnik obniżył się w ciągu roku ponad dwukrotnie. Ogółem Indeks Samorządności spadł z 51,91 w 2022 do 47,79 punktów w 2023.

„Jeśli brać pod uwagę szeroki wachlarz uwzględnionych zmiennych, należy podkreślić, że wyraźny spadek wartości Indeksu nie może być przypisany jednej przyczynie lub chwilowemu zawirowaniu. Obrazuje on pogłębiający się niestety proces recentralizacji kraju, czyli skupiania władzy na szczeblu centralnym. Przed rządzącymi stoi poważne wyzwanie konstruktywnej odbudowy prerogatyw samorządu” – podkreślają autorzy publikacji dr hab. Marta Lackowska, dr Radomir Matczak, prof. dr hab. Paweł Swianiewicz, dr hab. Dawid Sześciło oraz dr Katarzyna Wojnar.

Analiza koncentruje się na trzech obszarach – sile politycznej, potencjale zadaniowo-finansowym oraz sile ustrojowej.

Autorzy raportu zwracają uwagę, że pod względem siły politycznej w 2023 roku nastąpiło dalsze pogorszenie wskaźnika podmiotowości samorządu w procesie legislacyjnym.

„Blisko 2/3 ustaw uchwalono pomijając Komisję Wspólną Rządu i Samorządu Terytorialnego (najczęściej z wykorzystaniem tzw. ścieżki poselskiej). Dodatkowym negatywnym impulsem było ustawowe +przemeblowanie+ składu strony samorządowej KWRiST i uzupełnienie go o organizacje o wątpliwym statusie formalnym” – czytamy w publikacji.

W zakresie autonomii realizacji zadań samorządowych w 2023 roku eksperci nie odnotowali istotnych zmian, jednak zwrócili uwagę, że pozostaje ona silnie ograniczona wskutek zmian z ostatnich lat.

„Warto jednak podkreślić nowelizację prawa dotyczącego zarządzania przestrzenią. Przywróciła ona radzie gminy część władztwa planistycznego, zwiększając podmiotowość JST m.in. wobec rządowych planów inwestycyjnych. Ubiegły rok był kolejnym, w którym nastąpiło pogorszenie warunków finansowania zadań JST. Bolesny był zwłaszcza spadek nadwyżki operacyjnej (najbardziej odczuwalny w powiatach grodzkich) oraz realne zmniejszenie strumienia funduszy pozostających w dyspozycji JST. Stawia to pod dużym znakiem zapytania samorządowe plany inwestycyjne. Udział JST w całości wydatków publicznych spadł kolejny rok z rzędu, co potwierdza malejące znaczenie samorządów w realizacji zadań publicznych. Coraz wyraźniej widać, że polski system finansowania JST niedostatecznie uwzględnia ich realne potrzeby wydatkowe” – zaznaczono w publikacji.

Autorzy zwrócili również uwagę, że paradoksalnie w 2023 roku – dzięki spadkowi dochodów z dotacji, nieznacznemu wzrostowi dochodów własnych i wyraźnemu wzrostowi subwencji ogólnej – poprawił się wskaźnik autonomii finansowej JST.

Zdaniem autorów raportu rok 2023 nie przyniósł również istotnych zmian w obszarze ustrojowej siły samorządów.

„Konstytucyjna ochrona ich samodzielności pozostaje wyzwaniem – przy braku realnej perspektywy przywrócenia niezależnego i sprawnie funkcjonującego Trybunału Konstytucyjnego. Aktualne pozostają też problemy związane z niską jakością nadzoru nad samorządem, choć można tu odnotować lekką poprawę – w 2023 roku mniej niż 1/3 zaskarżonych przez JST rozstrzygnięć nadzorczych wojewodów i RIO była kwestionowana przez sądy. Warto jednak pamiętać, że jest to sytuacja dużo gorsza niż przed 2016 rokiem” - zaznaczono.

Ogółem w ciągu 10 lat wskaźnik autonomii lokalnej spadł z 73,6 pkt (na 100 możliwych) do 47,8 pkt.

„Największe zmiany zanotowaliśmy w latach 2014-2021. Kolejne lata przyniosły niewielkie korekty. Wyjątek stanowiły tu zmiany w funkcjonowaniu KWRiST, które wydatnie przyczyniły się do znacznego spadku wartości Indeksu w 2023 roku” – czytamy w raporcie.

Całość raportu można znaleźć TUTAJ.